Tembung Panyandra: Pengertian, Fungsi dan Contohnya
Bahasa Jawa dikenal sebagai salah satu bahasa daerah yang memiliki tata bahasa dan tingkat tutur paling kompleks di Indonesia. Tak hanya kaya secara struktural, bahasa Jawa juga sarat nilai estetika, salah satunya terlihat dalam tembung panyandra.
Bentuk bahasa ini tidak hanya memperindah ungkapan, tetapi juga mencerminkan kecerdasan budaya masyarakat Jawa dalam menggambarkan sesuatu secara simbolik dan sopan. Dalam artikel ini, kita akan membahas pengertian tembung panyandra, contoh-contoh tembung panyandra, serta arti atau maknanya, secara lengkap dan mudah dipahami.
Tembung Panyandra yaitu kalimat yang menggambarkan keadaan atau perilaku manusia menggunakan pepindhan. Jadi yang lebih diperhatikan dalam panyandra adalah gambaran keadaan atau perilaku/ keadaan manusianya dan bukan pepindhannya. Pepindhan hanya sebagai sarana panyandra. Untuk mengetahui lebih jelas apa itu panyandra, simak ulasan berikut ini.
Tembung Panyandra
Tembung Panyandra yaiku unen-unen utawa tetembungan saemper pepindhan kang surasane mawa tetandingan sing ngemu teges memper utawa mirip. Babagan kang dicandra yaiku babagan kabecikan lan kaendahan, kayata kahanane manungsa, kahanane mangsa, kahanane kewan, kahanane solah bawa, lan sapanunggalane. (terjemahan; Tembung Panyandra yaitu kata-kata atau kalimat sejenis pengandaian yang diibaratkan menggunakan perbandingan yang mengandung arti seperti atau mirip. Hal-hal yang digambarkan yaitu perihal kabaikan dan keindahan, seperti keadaan manusia, keadaan musim, keadaan hewan, keadaan tingkah laku manusia, dan lain sebagainya.)
Tembung Panyandra ateges tetembungan kang nggambarake kahanan nganggo pepindhan. (terjemahan; Tembung Panyandra artinya kata-kata yang menggambarkan keadaan menggunakan pengandaian).
Secara umum, tembung panyandra digunakan untuk menggambarkan sesuatu secara tidak langsung, menggunakan perbandingan yang halus, kiasan, atau metafora, sehingga terdengar lebih indah, sopan, dan santun. Panyandra sering dijumpai dalam karya sastra, tembang, pidato adat, dan juga dalam percakapan formal masyarakat Jawa.
Masyarakat Jawa pada saat melihat suatu hal yang baik atau indah biasanya akan meresponnya dengan menggambaran hal tersebut seolah-olah seperti keadaan yang begitu indah. Dengan kata lain keadaan tersebut akan digambarkan menggunakan pembanding yang lebih baik atau mirip. Dalam bahasa Jawa hal ini disebut dengan tembung panyandra atau kata gambaran. Sebagai contoh, yaitu panyandra awak "drijine mucuk eri", yaitu untuk menggambarkan keadaan jari-jari manusia yang lentik dan indah bagaikan "mucuk eri" atau ujung duri.
Definisi Singkat:
"Tembung panyandra yaiku tembung kang nglambangake utawa nggambarake kahanan, tumindak, utawa barang kanthi cara nyindir alus, kiasan, utawa lambang".
Contoh Tembung Panyandra Basa Jawa
Contoh tembung panyandra sikap, perilaku, maupun karakter manusia, serta tembung panyandra keadaan alam menurut masyarakat Jawa dapat di andaikan antara lain sebagai berikut ini.
a. Candrane Awak (Penggambaran Tubuh Manusia)
1) dedege pideksa (ngringin sungsang)
2) kulite kuning nemu giring.
3) rambute ngombak banyu (ngembang bakung).
4) irunge ngudhup mlathi (ngrunggih).
5) alise nanggal sepisan (wulen tumanggal).
6) idepe tumengeng tawang.
7) mripate ndamar kanginan (blalak-blalak).
8) sinome micis wutah.
9) untune miji timun (rata lir ombaking warih).
10) pundhake nraju mas.
11) pipine nduren sajuring (nlesung pipi).
12) lambene nggula sathemlik.
13) bangkekane nawon kemit.
14) pupune ngembang pudhak.
15) lengene nggendhewa pinenthang.
16) godheke ngudhup turi.
17) kempole nyikil walang.
18) drijine mucuk eri.
19) payudarane nyengkir gadhing.
b. Candrane solah bawa (Penggambaran Tingkah Laku)
1) lakune kaya macan luwe.
2) lambeyane kaya merak kasimpir (mblarak sempal).
3) rukune kaya mimi lan mintuna.
4) swarane kaya mbelah-belah bumi.
5) pangamuka kaya bantheng ketaton.
6) polahe wong kaya gabah den interi.
7) lampahe mendheg-mendheg kaya sato manggih krama.
8) bungahe kaya ketiban daru.
9) sumbare kaya bisa mutungake wesi gligen.
10) tandange cukat trengginas kaya jangkrik mambu kili
c. Candrane wong nesu (Penggambaran Orang Marah)
1) talingan lir sinebit.
2) jaja mengkap bang mawinga-winga.
3) angga mubal dahana.
4) netra andik angatirah.
5) imba tepung lir kupu tarung.
6) idep mangada-ada.
7) waja gathik.
8) kumedhot padoning lathi.
d. Candrane wong nginum
1) eka padma sari.
2) dwi amartani.
3) tri kawula busana.
4) catur wanara rukem.
5) panca sura panggah.
6) sad guna wiweka.
7) saptakukila warsa.
8) hasta sacara-cara.
9) nawa gra lupa
10) dasa yaksa wangke
e. Candrane mangsa (Penggambaran Keadaan Musim)
1) Satya murca ing embanan = candrane mangsa karsa, tegese wiwit wit-witan padha brindhil.
2) Bantala rengka = candrane mangsa karo, tegese lemah-lemah padha nela (mlethek).
3) Suta manut ing bapa = candrane mangsa katelu, tegese wit gembili (gadhung) padha mrambat.
4) Waspa kumembeng jroning kalbu = candrane mangsa kepapat, tegese tuk-tuk padha pipet (bumpet).
5) Pancuran mas sumawur ing jagat = candrane mangsa kalima, tegese wiwit akeh udan.
6) Rasa mulya kasucian = candrane mangsa kanem, tegese ungsum woh-wohan mirasa.
7) Wisa kentar ing maruta = candrane mangsa kapitu, tegese akeh lelara.
8) Ajrah ironing kayun = candrane mangsa kawolu, tegese mangsane kucing gandhik.
9) Wedharing wacana mulya = candrane mangsa kasanga, tegese mangsane gareng muni, gangsir ngenthir.
10) Gedhong minep ironing kalbu = candrane mangsa kasepuluh, tegese akeh kewan meteng, manuk ngendhog.
11) Sotya sinara wedi = candrane mangsa sada, tegese mangsa manuk ngloloh.
12) Tirta sah saking sasana = candrane mangsa desta, tegese mangsa bedhidhing utawa adhem.
f. Candrane satriya bagus (Penggambaran Satriya Bagus)
Satriya ing Madukara Raden Janaka (Arjuna) iya Sang Pamadya padha-padha satriya wasis lan waskitha, tata, titi, titis lan trengginas, sekti mandraguna, digdaya pinunjul ing apapak, bisa manjing ajur-ajer, bisa mrojol ing akerep pratandha satriya gentur tapane, kerep nenepi ing guwa kang sirung. nenedha ing dewane, saka tekad kang murni lan kenceng marang pandenge. mring luhuring dhiri datan wigih ing lara, wani marang pati jroning ngaurip.
Fungsi Tembung Panyandra dalam Bahasa Jawa
Tembung panyandra memiliki peran penting dalam kehidupan sosial dan sastra masyarakat Jawa, di antaranya:
- Memperhalus ucapan agar tidak terdengar kasar atau langsung.
- Menyampaikan kritik atau sindiran secara elegan dan santun.
- Membangun estetika bahasa, terutama dalam tembang, puisi, dan pidato.
- Menunjukkan kecerdasan dan kepandaian berbahasa si pembicara.
- Melestarikan budaya tutur khas Jawa yang penuh makna dan filosofi.
Ciri-Ciri Tembung Panyaandra
Agar lebih mudah dikenal, berikut beberapa ciri khas dari tembung panyandra:
- Menggunakan bahasa kiasan atau perbandingan tidak langsung .
- Sering memakai simbol dari alam, hewan, atau benda untuk menggambarkan seseorang atau situasi.
- Digunakan untuk memuji, menyindir, atau memperhalus .
- Banyak ditemukan dalam sastra Jawa klasik, seperti tembang macapat, wayang, dan pidato adat.
Dalam masyarakat Jawa, tembung panyandra sangat erat kaitannya dengan unggah-ungguh basa, yaitu sopan santun dalam bertutur. Misalnya, ketika ingin menyampaikan kritik kepada orang yang lebih tua atau dihormati, masyarakat Jawa cenderung menggunakan panyandra agar terdengar lebih halus dan tidak menyinggung.
Tembung panyandra adalah bagian dari kekayaan sastra dan budaya bahasa Jawa yang memiliki nilai estetika dan etika tinggi. Melalui panyandra, seseorang dapat menyampaikan pesan secara halus, simbolis, dan berkelas. Penggunaan tembung panyandra tidak hanya memperindah bahasa, tetapi juga menjaga kesantunan, yang menjadi nilai utama dalam budaya Jawa.
Oleh karena itu, penting bagi generasi muda untuk mengenal, memahami, dan melestarikan bentuk bahasa ini sebagai bagian dari identitas budaya.
Baca juga:
Tembung Saroja: Pengertian dan Contoh Kalimatnya
Rura Basa dalam Bahasa Jawa: Pengertian dan Contohnya
Kerata Basa dalam Bahasa Jawa dan Artinya
Demikian ulasan tentang "Tembung Panyandra: Pengertian, Fungsi dan Contohnya" yang dapat kami sajikan. Baca juga artikel sastra Jawa menarik lainnya hanya di situs SeniBudayaku.com.