Lompat ke konten Lompat ke sidebar Lompat ke footer

Geguritan Bahasa Jawa, Pengertian, Ciri-Ciri, Jenis, dan Contohnya

A. Pengertian Geguritan

Tembung geguritan asale saka tembung lingga ”gurit”. Gurit tegese:
a. kidung utawa tembang
b. tulisan awujud tatanan kanthi paugeran tartamtu.

Geguritan yaiku salah sijining sastra Jawa kang asale saka rasa ing ati, banjur diungkapake penyair nganggo bahasa kang nduweni irama, rima, mitra, lan tatanan lirik kang nduweni arti/ makna tartamtu. Geguritan utawa Puisi basa Jawa ora kaiket dening paugeran tartamtu kayata tembang Macapat.(Terjemahan; Geguritan yaitu salah satu karya sastra Jawa yang berasal dari rasa di hati, yang diungkapkan penyair menggunakan bahasa yang berirama, berrima, mitra, dan susunan lirik yang bermakna tertentu. Geguritan atau puisi bahasa jawa tidak terikat aturan tertentu seperti tembang Macapat.)

geguritan-basa-jawa

B. Ciri-Ciri Geguritan

Nggurit tegese ngarang tembang, kidung utawa rerepen.
Dene geguritan ing kene, ateges rumpakan kidung kang mawa paugeran gumathok kaya ing ngisor iki. (Terjemahan; Nggurit artinya mengarang lagu, kidung atau rerepen. Namun geguritan di sini, berarti susunan lagu menurut aturan yang sudah ditentukan sebagai berikut ini.)
1) Cacahing gatrane ora tartamtu, nanging apese 4 gatra. (Jumlah gatra tidak ditentukan, tetapi biasanya terdapat 4 gatra).
2) Saben-saben gatrane guru wilangan lan guru lagu padha bae. Runtut mawa purwakanthi guru swara. (Tiap-tiap gatra, guru wilangan dan guru lagunya sama saja. Urut sesuai purwakanthi guru swara.)
3) Lumrahe babuka utawa kawiwitan srana ukara "Sun nggegurit". (Umumnya dibuka atau dimulai dengan awalan kalimat "Sun Geguritan".)

C. Jenis-Jenis Geguritan Jawa

1. Geguritan Kuna/ Lawas yaiku nganggo basa Jawa kuna lan duweni aturan lan ciri-ciri kanggo nyusun geguritan lawas/ kuna.
Paugerane yaiku : (Terjemahan; 1. Geguritan Kuno/ lama yaitu menggunakan bahasa Jawa kuna dan mempunyai aturan dan ciri-ciri untuk menyusun geguritan lama/ kuno.
Aturannya yaitu:)
a. Diwiti tembung "sun gegurit". (Diawali kata "sun gegurit")
b. Cacahe gatra (larik) ing saben padha kudu runtut lan padha (paling sithik 4 gatra/larik). (Jumlah gatra di setiap padha harus urut dan sama (paing sedikit 4 gatra))
c. Cacahe wanda saben gatra kudu padha (Jumlah wanda setiap gatra harus sama)
d. Guru lagune manut purwakanthi guru swara A,I,U,E,O (Guru lagunya menurut purwakanthi guru swara A,I,U,E,O)

*Catetan; paugeran geguritan kuna/ lawas ing dhuwur podho karo ciri-ciri geguritan seng wes dibahas ing tulisan sakdurunge. (*Catatan; aturan geguritan kuno/ lama di atas sama dengan ciri-ciri geguritan yang sudah dibahas pada bagian sebelumnya)

2. Geguritan Gargarag anyar yaiku duweni sifat bebas merdeka utawa  ora kaiket dening guru gatra, guru lagu, guru wilangan, lan guru swara.  Jenis geguritan iki nganggo basa jawa modern utawa basa jawa jaman saiki. (Geguritan edisi baru yaitu mempunyai sifat bebas merdeka atau tidak terikat dengan guru gatra, guru lagu, guru wilangan, dan guru swara. Jenis geguritan ini menggunakan bahasa jawa modern atau bahasa jawa masa kini)

D. Cara Menyusun Geguritan Kuna

Cara-carane nggurit utawa ngripta geguritan (Cara-cara nggurit atau menyusun geguritan):
a. cacahing gatra (larikane) ora ajeg, nanging sithike papat, (Jumlah gatra (lariknya) tidak tetap, tetapi sedikitnya ada 4,)
b. cacahing wanda (suku kata) ing gatra siji lan sijine kudu padha akehe, (Jumlah wanda (suku kata) dalam setiap gatra satu dengan gatra lainnya harus sama jumlahnya,)
c. tibaning swara (guru lagune) kudu runtut, (suara vokal akhir (guru lagu) harus urut.)
d. sangarepe guritan, diwiwiti nganggo tembung “sun nggurit". (Pada awalan geguritan, diawali dengan kata "sun gegurit".)

Cathetan:
Cara-cara kasebut dhuwur iku, mligi kanggo guritan kuna, dene guritan anyar wis ninggalake pranatan utawa cara-cara kasebut. (Terjemahan; Catatan; Cara-cara di atas, hanya digunakan pada geguritan kuna, dimana geguritan baru sudah meninggalkan aturan atau cara-cara tersebut.)

Contoh Geguritan Kuna;
a. Guritan sing isih nganggo cara-cara kasebut ing dhuwur.
Sun nggegurit:
1) "Kaanan jaman saiki
Sipat pemudha-pemudhi
Srawunge saya ndadi
Raket wewekane sepi
Tan kadi jaman nguni
Srawung sarwa ngati-ati".

Sun Nggegurit
(2) "Lelakon jaman saiki,
Kabeh pemudha-pemudhi,
Kutha desa gunung sami,
Mung sinau kang den esthi".

3) "Yen manut wasiting kuna
Priya srawung Ian wanita
Gampang ketaman panggodha
Nerak ing laku susila
Temah darbe jeneng ala
Wusanane tibeng papa".

Kapethik saking: Ngengrengan Kasusastran Jawa dening S. Padma Sukaca

E. Cara Menyusun Geguritan Gagrak Anyar

Geguritan gagrak anyar nduweni pranata utawa cara-cara kang beda tinimbang geguritan kuna. Dene carane ngripta geguritan anyar, yaiku; (Terjemahan; Geguritan edisi baru mempunyai peraturan atau cara-cara yang berbeda daripada geguritan kuno. Cara menciptakan geguritan baru, yaitu;)
1. Nentukake Tema (Menentukan tema)
Sadurunge nggawe geguritan kudu ditentoake apa temane. Tema yaiku ide gagasan apa sing arep digawe kanggo isineng geguritan. (Sebelum membuat geguritan harus ditentukan apa temanya. Tema yaitu ide gagasan apa yang akan dibuat sebagai inti atau isi geguritan)

2. Ngubah Ide/ Tema  dadi Geguritan (Merubah ide/ tema menjadi geguritan)
Sawise ketemu ide kudu diolah lan dihayati. Umpama nggawe geguritan "simbok", awake dhewe kudu bisa ngrasakake apa kang dirasake lan dikarepake simbok. Banjur disusun tembung-tembung supaya dadi geguritan sing penak diwaca. (Setelah menemukan ide harus diolah dan dihayati. Semisal membuat geguritan dengan tema "simbok", kita harus bisa merasakan apa yang dirasakan dan diinginkan simbok. Kemudian disusun kata-kata agar menjadi geguritan yang enak dibaca)

3. Gaya Basa/ Majas (Gaya bahasa/ Majas)
Nggawe geguritan mesti ora ninggalake majas. Majas kang digunakake bisa macem-macem ananging kang kerep yaiku majas personifikasi lan hiperbola. (Membuat geguritan pasti tidak akan meninggalkan majas. Majas yang digunakan bermacam-macam tetapi yang sering digunakan yaitu majas personifikasi dan hiperbola).

4. Bait, Rima, lan Irama (Bait, Rima, dan Irama)
Ana ing geguritan modern, bait, rima, lan irama ora pati digatekake. Ananging, luwih becik menawa bait, rima, lan irama bisa digatekake supaya geguritan kang digawe enak diwaca. (Didalam geguritan modern, bait, rima, dan irama tidak begitu diperhatikan. Tetapi, lebih baik jika bait rima, dan irama dapat diperhatikan agar geguritan yang dibuat lebih enak dibaca).

5. Dasanama, purwakanthi, lan sapanunggalane. (Dasanama, purwakanthi, dan lain-lain)
Biyasane, ana ing geguritan, supaya nambah endahing isi, tembung-tembung kang dianggo migunakake dasanama, purwakanthi, lan kawruh basa liyane. (Biasanya, di dalam geguritan supaya menambah keindahan isi, kata-kata yang dipakai menggunakan dasanama, purwakanthi, dan tata bahasa Jawa lainnya).

Contoh Geguritan anyar
1) Tukang mBedhil
"Esuk bagaskara sumamburat
Manuk-manuk padha langen suka

Manuk sajodho
Moncok ing pang garing
Ngocoh loloh-linoloh
Prasetya ing janji katresnan.

Tukang mbedhil
Mripat mencereng
Ngulati manuk

Ah ah ah ...!

Oo, ......... Allah.
Manungsa ora ngerti tata.
Si manuk lanang kekitrang
Mabur mrana mencok kene,
Ngoceh lagune kasusahan

Oo, ......... ya gene manungsa
Dene duwe bedhil
Anggone mbedhil mungsuh
Kepriye, ah ah ah
Tan ana pathoking katresnan.

Manuk lanang bleber kekitrang
Nyamberi panggonane peksi estri
Kang kumleyang"

Kapethik saking ariwarti Parikesit, Surakarta

2) Sulingku
"Cumengkling swara anganyut
Suwe tan saya anglangut
Agawe karantaning ati
Mundhak nalangsa ing wengi sepi

Aja, aja kanca
Lagumu aywa katerusna
Ginantia lagu gembira
Aja nuruti trenyuhing nala
Kang bakal angrusak raga
Satemah mungkasi nyawa.

Kanca,
Wengi iki sansaya mamring,
Wis .........
Wis punggelen nggonmu nyuling.
Tan kuwat rasaning tyasku
Tumetes Iuhku angrungu."

Kapethik saking : Wulang Basa II
Racikanipun : Siswadi Hisam Budya Mardawa, BA.

3) Pahlawan Revolusi
"Ngeres
Sedhih.
Tindak nasar! Sirna kamanungsanmu!
Iblis! Iblis! Manjing anggamu. Kumresik! Ngaku progresif.
Wicaramu peret welut dilengani Jebule gawe sangsara, duraka!
Mung topengmu
G 30 S musibat
PKI dhalang kiyanat

Kurban
Karya kurban Jendral-jendral
Gilang-gilang layone
Pantes sinugraha
Pahlawan Revolusi
Pangeran paring sih
Cinathet ing sejarah"

Kapethlk saking : Gagrag Anyar I
Anggitari : M.S. Dwijo Suwignya, B.A.

4) Dayaning Sastra
"Tembung kang ginantha lelarikan.
Tunata binaris kadya bata.
Sinambung pinetung manut ukuran.
Dene banjur kasinungan daya.

Kumpulane bata dadi yasan.
Aweh nggon apik, brukut, santosa.
Ngepenakake wong urip bebrayan.
Samono dayane bata tinata.

Gegodhongan tembung kang mawa isi.
Katiyasanengungkul-ungkuli.
Wohing laku, pamikir Ian pangrasa.
Para empu, sarjana, pujangga.

Simpen, ginebeng ing gugubahan.
Mawindu-windu dadi turunan."

(Dening: R. Intoyo)

5) Gelenging Tekad
"Pedhut anggameng aneng pucuking arga.
Nutup soroting surya ing wanci enjing.
Mbudi daya kanthi sakehing tenaga.
Sang bagaskara ywa nganti aweh pepadhang.

Ning Sang Hyang weruh marang kuwajiban.
Sigra nempuh barisaning pedhut gunung.
Pepalanging laku ginempur lawaran.
Matemah ebun kandel tapis tinundung.

Tan prabeda lawan tekading bangsaku.
Kang ngugema mararig kamardikan.
Tan mraduli cacah pepalanging laku.
Kabeh dinuwa cacah kanthi kawicaksanan.

Gelenging tekad gineleng dadi siji.
Mbangun nagara kang mandhireng pribadi."

(Dening: Subagya l. N.)

6) Kumandhang Swargi
"Pamit mancal donya pungkasan
rampung wajib gelaring urip
marem anteng
drajat tingkate sepele
parandene damang gamblang
Iugune urip nanggel ayahan
banten krodha janji wengkuning wisma
nyingkuri ringut mekak aluamah.

Lancar, mentereng diring pribadi
jangkane puput garis-garis rancangan
rikala manyak kinukut
pamit mancal donya pungkasan
rampung wajib gelaring urip
marem anteng."

(Dening : Murya Lelana)

Saweneh ana geguritan kang surasane gatra siji lan sijine utawa candhake ora runtut utawa ora ana gegayutane. Dadi mung mburu purwakanthi guru swara wae. (Sebagian ada geguritan yang keberadaan gatra satu dengan yang lainnya atau hubungannya tidak urut atau tidak ada kaitannya. Jadi hanya mengejar purwakanthi guru swara saja)

Tuladha:
"Ora-arek orak-arek,
Cecak gedhe jare tekek,
Paku kayu aran pantek,
Cingeng padha karo ciwek,
Gimbal kacang iku peyek,
Kodhok muni jare ngorek."

Saweneh geguritan jaman saiki kang wus kapacak lan sumebar ana ing kalawarti-kalawarti ora nggunakake paugeran kang baku, ngandhut pitutur utawa isi piwulang kang becik. (Sebagian juga ada geguritan jaman sekarang yang sudah beredar di media-media masa tidak menggunakan aturan, yang baku, berisi pesan atau ajaran yang baik).

Tuladha:

"Krangkeng Emas
Dening: Suwardi Endraswara

Mbok coba ungaken telenge krangkeng emas,
kang telung turunan nyimpen balung erine manungsa,
wiwit jaman manungsa ngelak banyu watu anyep,
njur nguber-uber bebana dumeh salah mangsa,
nganti tekan jumulure ilat-ilat ula nggragas,
pengin ndilat-kabeh kabegjan kang pinalang

sajake krangkeng emas iku bakal dirujat peksa,
dening iline wektu sing wus ngenut garis tali wangke
mulane arepa kok elim nganggo panguwasa seseg
Ias-Iasane wesi bakal gapuk kepangan bebener.

kiraku tuwih prayoga bukaken nganggo ati wening,
tinimbang kabedhag nganggo palu letawanan
ateges bakal Iuwih katon bathikane jaman kuning
sing tau ngegla nyengkek kadigdayan njara Iangit
tanpa tandhing awit kelangan sastra Ian gendhing
kepancal laras Ian luking jaman, nyikut kodrat."
(Sumber: Djaka Lodang, No.1 taun 2003)

Baca juga:
Tembung Panyandra Bahasa Jawa dan Artinya
Tembung Pepindhan Jawa, Contoh dan Artinya
Kerata Basa dalam Bahasa Jawa dan Artinya

Demikian ulasan tentang "Geguritan Bahasa Jawa, Pengertian, Ciri-Ciri, Jenis, dan Contohnya" yang dapat kami sajikan. Baca juga artikel seni sastra Jawa menarik lainnya hanya di situs SeniBudayaku.com.

1 komentar untuk "Geguritan Bahasa Jawa, Pengertian, Ciri-Ciri, Jenis, dan Contohnya"

  1. Terimakasih, sangat membantu saya dan anak saya memahami geguritan.
    Saya masih menjelaskan ke anak saya tentang "sun gegurit"

    BalasHapus

Silahkan berkomentar yang baik dan sopan, komentar dengan link aktif akan kami hapus.