Tembung Dasanama dalam Bahasa Jawa Secara Lengkap

Bahasa Jawa dikenal sebagai bahasa yang kaya akan tingkatan tutur, makna filosofis, dan keindahan sastra. Salah satu bentuk keunikan bahasa ini adalah penggunaan tembung dasanama, yaitu kosakata dengan banyak sinonim yang digunakan secara kontekstual dan penuh makna. Dalam kehidupan sehari-hari hingga karya sastra seperti tembang macapat dan serat klasik, tembung dasanama berperan penting untuk menjaga estetika dan nilai etika dalam berbahasa.

Tembung-dasanama

Apa Itu Tembung Dasanama?

Tembung dasanama yaiku tembung (kata) sing nduweni luwih saka siji padanan tembung (sinonim) ing basa Jawa. Artinya, satu kata dasar bisa memiliki beberapa sinonim atau nama lain yang berbeda namun memiliki arti yang sama atau hampir sama, tergantung konteksnya.

Dasanama dalam bahasa Indonesia disebut dengan sinonim atau nama lain. Tembung dasanama memiliki arti yang sama meskipun dalam bentuk/ lafaz berlainan. Dalam bahasa Indonesia, kita mengenal istilah ini sebagai sinonim, tetapi dalam bahasa Jawa, dasanama lebih dalam karena berkaitan erat dengan nilai sastra, estetika, dan kesopanan.

Karena bahasa Jawa memiliki ragam bahasa atau unggah-ungguh basa yang beraneka ragam maka dasanama diperlukan dalam pengelompokan kata-kata yang memiliki arti sama ini. Berbeda dengan bahasa Indonesia yang tidak memiliki banyak padanan kata yang bervariasi seperti dalam bahasa Jawa. Bahasa jawa memiliki ragam bahasa seperti bahasa ngoko, madya, krama, dan bahasa kedhaton, maka dari itu dalam bahasa jawa terdapat bahasa yang memiliki arti sama atau disebut dasanama.

Tegese Tembung Dasanama

Tegese tembung dasanama yaiku tembung kang duweni arti padha utawa meh padha, nanging wujude utawa ucapane beda-beda. “Dasa” berarti sepuluh, dan “nama” berarti nama atau sebutan. Meskipun disebut “dasa”, jumlah sinonimnya bisa lebih atau kurang dari sepuluh.

Dasanama ing bahasa Indonesia asring diarani sinonim utawa persamaan kata. Umpamane;

"arga, giri, bukita, prabata, meru, wukir, himawan, redi, aldaka, hardi."
Sakabehe tembung-tembung ing ndhuwur iku tegese padha, yaiku; gunung.

Dasanama ugo bisa diarani tembung-tembung kang nunggal teges (padha utawa meh padha tegese). Gegandhengan ing basa Jawa ana warna basa kang manut unggah-ungguh ing bisa kaprinci dadi pirang-pirang warna, mula ana tembung sepuluh, luweh utawa kurang saka sepuluh nanging sing nunggal teges.

Wong kang nedya ngrepta tembang, kudu sugih kawruh Dasanama, supaya ora kacipuhan tibaning guru lagune siji-sijining tembang.

"Dasanama berasal dari kata dalam bahasa Jawa; dasa = sepuluh, dan nama. yang bila diartikan, yaitu sepuluh nama. Sepuluh menurut masyarakat jawa diartikan banyak, jadi dasanama memiliki arti banyak nama yang memiliki arti sama."

Contoh sederhananya: tembung "mati" dalam bahasa Jawa memiliki banyak padanan: pejah, séda, tilar donya, kapundhut, suwargi, lan patang nyawa. Masing-masing digunakan tergantung konteks, lawan bicara, dan tingkat kesopanan yang diinginkan.

Fungsi dan Tujuan Penggunaan Tembung Dasanama

1. Menjaga Kesantunan Bahasa

Bahasa Jawa memiliki tingkatan tutur: ngoko, madya, dan krama. Penggunaan tembung dasanama membantu penutur memilih kata yang sesuai agar tidak menyinggung atau terkesan kasar.

Contoh:

  • “Mati” untuk hewan → pati
  • “Mati” untuk manusia biasa → séda
  • “Mati” untuk orang terhormat → kapundhut / suwargi

2. Memperkaya Sastra dan Puisi

Dalam tembang macapat, serat, dan geguritan, dasanama digunakan untuk mempertahankan irama, jumlah suku kata (guru wilangan), serta keindahan bunyi (guru lagu).

3. Memperhalus Makna

Beberapa kata dalam bahasa Jawa dapat terdengar kasar jika disampaikan secara langsung. Tembung dasanama digunakan untuk menyampaikan hal yang sama tapi dengan kesan lebih halus dan sopan.

Contoh Tembung Dasanama Lengkap

Berikut ini beberapa contoh tembung dasanama lengkap dalam bahasa Jawa yang sering digunakan dalam bahasa Jawa sehari-hari maupun sastra:

No
Dasanamane Tembung
1
Alas dasanamane, yaiku wana, setra, sabin
2
Anak dasanamane, yaiku atmaja, putra, siwi, sunu, suta, weka, yoga, tanaya
3
Angin dasanamane, yaiku bayu, bajra, maruta, pawana, prabancana, prahara, barat, samirana, sindhung riwut
4
Angkasa dasanamane, yaiku akasa, awiyat, dirgantara, wihaya
5
Ati dasanamane, yaiku driya, galih, manah, nala, kalbu, prana, tyas, wardaya
6
Awak dasanamane, yaiku angga, badan, deha, salira, sarira, raga, wanda
7
Bapak dasanamane, yaiku bapa, sudarma, sudarmi, rama, abi, yayah
8
Banyu dasanamane, yaiku her, jala, warih, we, ranu, sindu, tirta, toya
9
Baskara dasanamane, yaiku srengenge, arka, aruna, bagaspati, diwangkara, surya, prabangkara, prabakara, pradanggapati, andakara
10
Bodho dasanamane, yaiku blilu, dama, mudha, kumprung, koplo, jugul, pengung, punggung
11
Bumi dasanamane, yaiku bantala, basundara, basundari, bawana, buwana, buntala, kisma, mandhala, pratala, pratiwi, lemah
12
Buta dasanamane, yaiku asura, danuja, danawa, ditya, raseksa, yaksa, wil, kala, diyu, druwiksa, kelana
13
Dalan dasanamane, yaiku delanggung, embong, gili, lurung, marga, margi, margana, ratan, sopana
14
Dewa dasanamane, yaiku apsara, apsari, bethara, dewata, sura, hyang, jawata, widadara, jiwandana
15
Gajah dasanamane, yaiku asti, dwipangga, dwipa, dwirada, dwirapa, danti, dirada, esthi, liman
16
Gawe dasanamane, yaiku kardi, karti, kirta, kirti, kirtya, karya, yasa
17
Geni dasanamane, yaiku agni, api, apyu, brama, dahana, grama, pawaka
18
Getih dasanamane, yaiku ludira, rah, rudira, marus
19
Gunung dasanamane, yaiku aldaka, ancala, acala, arga, ardi, arditi, giri, himawan, meru, pamata, prabata, redi, wukir
20
Ibu dasanamane, yaiku biyang, biyung, indhung, puyengan, rena, umi, wibi, embok
21
Ireng dasanamane, yaiku cemeng, cemani, jlitheng, kresna, langking
22
Irung dasanamane, yaiku grana
23
Iwak dasanamane, yaiku matswa, mina, ulam
24
Jaran dasanamane, yaiku aswa, kapal, kuda, turangga, wajik
25
Jeneng dasanamane, yaiku asma, aran, jejuluk, tetenger, rum-rum, wewangi
26
Jeruk dasanamane, yaiku jeram
27
Kali dasanamane, yaiku lepen, narmada, nadi
28
Kaya dasanamane, yaiku kadi, kadya, lir, mimba, pendah, pindha
29
Kembang dasanamane, yaiku kusuma, sekar, puspita, puspa
30
Ketok dasanamane, yaiku katon, ketingal
31
Keris dasanamane, yaiku curiga, cudrik, katga, patrem
32
Kethek dasanamane, yaiku juris, kapi, kowe, palwaga, rewanda, wanara, wre
33
Kreta dasanamane, yaiku rata, ratangga, pedhati, wimawa, yana
34
Kraton dasanamane, yaiku dhatulaya, kedhaton, pura, puri
35
Kayu dasanamane, yaiku wit, taru
36
Kulon dasanamane, yaiku baruna, kulwan, pracima
37
Kuning dasanamane, yaiku jenar, kapuranta, pita
38
Lanang dasanamane, yaiku jaler, jalu, kakung, priya
39
Langit dasanamane, yaiku akasa, antariksa, awang-awang, bomantara, dirgantara, gegana, jumantara, tawang, widik-widik, wiyati, wyat
40
Lagi dasanamane, yaiku sawek,nembe
41
Laku dasanamane, yaiku payu, laris
42
Lara dasanamane, yaiku gerah, gering, mriyang, roga, sakit
43
Lintang dasanamane, yaiku daru, kartika, sasadara, sudama, taranggana, wintang
44
Macan dasanamane, yaiku sardhula,sima
45
Manak dasanamane, yaiku nglairake anak
46
Manuk dasanamane, yaiku kaga, kukila, paksi, peksi, wihaga, wihanggama
47
Mata dasanamane, yaiku eksi, mripat, netra, paningal, soca
48
Mati dasanamane, yaiku antaka, ngemasi, lalis, lampus, layon, lena, murud, palastra, seda, mancal donya
49
Mayit dasanamane, yaiku bangke, jisim, kunarpa, kuwanda, sawa, wangke
50
Misuwur dasanamane, yaiku kaloka, misuwur, kawentar, kongas, kombul, kasusra, pratita, prakasita, kaonang-onang
51
Omah dasanamane, yaiku graha, griya, panti, wisma, yasa
52
Padu dasanamane, yaiku crah, congkrah, padudon, sulaya
53
Pandhita dasanamane, yaiku ajar, dwija, dwijawara, maharsi, resi, wiku, wipra, yogiswara
54
Peni dasanamane, yaiku apik, becik, edi, endah
55
Perang dasanamane, yaiku jurit, laga, pupuh, rana, brantayuda, yuda
56
Pinter dasanamane, yaiku guna, lebda, limpat, wasis, widagda, widura, wignya
57
Ratu dasanamane, yaiku aji, buminata, bumipala, dhatu, katong, naradipa, narpati, narendra, nareswara, nata, raja, sri, sribupati
58
Rembulan dasanamane, yaiku badra, candra, sasadhara, sasangka, sasi, sitaresmi, sitengsu, wulan, soma
59
Sedhih dasanamane, yaiku dhuhkita, kingkin, rudatin, rudhita, sungkawa, susah, tikbra, turidha, wigena
60
Segara dasanamane, yaiku ernawa, jaladri, jalanidhi, samodra, tasik, udaya
61
Slamet dasanamane, yaiku basuki, raharja, rahayu, swasta, yuwana, widada
62
Srengenge dasanamane, yaiku arka, aruna, bagaspati, diwangkara, surya, prabangkara, prabakara pradanggapati, andakara pratanggakara, radhite, raditya, rawi, surya
63
Soma dasanamane, yaiku rembulan, Senen
64
Tiyang dasanamane, yaiku jalma, jana, manungsa, manus, manuswa, manungsa, nara, wong
65
Ula dasanamane, yaiku sarpa, sawer, naga, taksaka, wyala
66
Wadon dasanamane, yaiku dayinta, dyah, estri, juwita, gini, kusuma, retna, rini, wanita, wanodya, putri, setri
67
Wana dasanamane, yaiku alas, sabin
68
Wanadri dasanamane, yaiku alas gedhe
69
Wanakirun dasanamane, yaiku arane malaikat kang tunggu kubur
70
Wanara dasanamane, yaiku kethek, we, juris, kapi, kowe
71
Wanari dasanamane, yaiku kethek wadon
72
Wanantara dasanamane, yaiku alas gedhe
73
Wanda dasanamane, yaiku awak, perangane tembung
67
Wande dasanamane, yaiku warung
68
Wandawa dasanamane, yaiku sanak sedulur
69
Wasis dasanamane, yaiku pinter, lebda, widagda, limpat, widura, wignya, guna, limpat
70
Weruh dasanamane, yaiku anom, priksa, udani, upiksa, uninga, wihikan, wikan, wiruh, wruri, wrin, wuninga
71
Wicara dasanamane, yaiku catur, gunem, ucap, omong, uni
72
Wong dasanamane, yaiku jalma, jana, manungsa, manus, manuswa, manungsa, nara, tiyang
73
Wudhu dasanamane, yaiku ora payu, ora laku

Tembung Dasanama dalam Sastra Jawa

Tembung dasanama sering ditemukan dalam karya klasik Jawa seperti Serat Wedhatama, Serat Kalatidha, dan tembang macapat. Penulis menggunakan variasi kata agar lebih indah didengar, sesuai aturan irama, dan tetap menyampaikan makna dengan sopan.

Contoh dalam tembang macapat Pangkur:

“Suwarga neng dunyo urip, lamis pancen manis roso, sanadyan kudu pejah...”

→ "pejah" di sini digunakan untuk menyamakan irama, padahal artinya sama dengan "mati".

Dasanama Jeneng Wayang

1. Janaka = Pamade, Arjuna, Premadi, Pamadya, Parta, Palguna, Margana, Endraputra, Endratanaya, Endrakusuma, Jlamprong, Kombang Ali-Ali, Gendreh Kemasan, Satriya Madukara, Prabu Kariti, Bambang Wijanarka, Cipta Hening, Begawan Mintaraga, Dananjaya.
2. Gathutkaca = Guritna, Tetuka, Rimbatmaja, Arimbiputra, Krincing Wesi, Purbaya, Bimasuta, Satriya Pringgondani.
3. Werkudara = Bima, Sena, Wijasena, Bratasena, Bilawa, Bayuputra, Bayu Aji, Harya Panenggak.
4. Puntadewa: Yudhistira, Wijakangka, Ajatasatru, Darmaputra, Darmakusuma, Darma Aji, Sami Aji, Guna Talikrama
5. Kresna = Prabu Dwarawati, Narayana, Padmanaba, Kesawa, Arimurti, Wisnumurti, Wasudewaputra, Wreswinira, Narasinga, Jalitheng, Sang Waskita.
6. Semar = Badranaya, Nayantaka, Ismaya, Sukma Sejati, Sukma Ekalaya, Boga Sampir, Dhudha Manang-munung, Mayajati.
7. Guru = Jagatnata, Girinata, Hyang Siwah, Hyang Jagat Pratingkah, Ciwa Mahadewa, Ciwa Guru.
8. Abimanyu = Ongkowijoyo, Sang Pangaribawa, Aribawana, Pengalasan, Satriya Tanjunganom, Satriya Plangkawati, Partatanaya.
9. Duryudana: Kurupati, Jaka Pitana, Gendarisuta, Destratmaja, Tri Panangsah, Gendaraputra, Kurendra Nata.
10. Baladewa = Baiararna, Kakrasana, Wasi Jaladara, Wasudewaputra, Prabu Mandura, Brahma Murti.

Pengajaran Tembung Dasanama di Sekolah

Di Jawa Tengah dan DIY, tembung dasanama diajarkan sejak bangku sekolah dasar hingga menengah melalui pelajaran muatan lokal bahasa Jawa. Tujuannya adalah melestarikan warisan bahasa serta memperkuat kecintaan generasi muda terhadap budayanya sendiri.

Siswa diajarkan mengenali perbedaan konteks penggunaan kata, kemampuan memilih sinonim yang sopan, serta menggunakannya dalam percakapan, menulis geguritan, dan pidato adat.

Di era digital dan globalisasi, penggunaan bahasa Jawa secara umum-termasuk tembung dasanama-mulai tergeser oleh bahasa Indonesia atau asing. Banyak anak muda yang lebih fasih berbahasa gaul daripada memahami perbedaan antara dhahar dan mangan.

Namun, komunitas sastra Jawa, guru bahasa Jawa, hingga kreator konten kini mulai menghidupkan kembali penggunaan tembung dasanama melalui:

  • Konten edukatif di media sosial
  • Podcast berbahasa Jawa
  • Buku ajar bahasa Jawa modern
  • Lomba geguritan digital

Tembung dasanama dalam bahasa Jawa adalah bukti kekayaan kosakata dan kedalaman budaya orang Jawa. Bukan hanya soal banyaknya sinonim, tapi juga tentang bagaimana bahasa digunakan dengan kesadaran rasa, sopan santun, dan seni. Dengan memahami dan mengajarkan tembung dasanama, kita tidak hanya belajar bahasa, tetapi juga menyelami filosofi hidup orang Jawa: ngomong nganggo roso (berbicara dengan rasa).

Baca juga:
Parikan Jowo (Ciri-Ciri dan Contoh Parikan Jowo Nasehat, Sindiran, dll)
Cangkriman: Tegese, Tuladha, lan Wujude (Pengertian, Contoh, dan Jenisnya)
Pepatah Jawa Paribasan, Bebasan, dan Saloka beserta Pengertian, Contoh, dan Artinya

Demikian ulasan tentang "Tembung Dasanama dalam Bahasa Jawa Secara Lengkap" yang dapat kami sajikan. Baca juga artikel seni budaya Jawa menarik lainnya hanya di situs SeniBudayaku.com.