Tembung Dasanama dalam Bahasa Jawa Secara Lengkap
Bahasa Jawa dikenal sebagai bahasa yang kaya akan tingkatan tutur, makna filosofis, dan keindahan sastra. Salah satu bentuk keunikan bahasa ini adalah penggunaan tembung dasanama, yaitu kosakata dengan banyak sinonim yang digunakan secara kontekstual dan penuh makna. Dalam kehidupan sehari-hari hingga karya sastra seperti tembang macapat dan serat klasik, tembung dasanama berperan penting untuk menjaga estetika dan nilai etika dalam berbahasa.
Apa Itu Tembung Dasanama?
Tembung dasanama yaiku tembung (kata) sing nduweni luwih saka siji padanan tembung (sinonim) ing basa Jawa. Artinya, satu kata dasar bisa memiliki beberapa sinonim atau nama lain yang berbeda namun memiliki arti yang sama atau hampir sama, tergantung konteksnya.
Dasanama dalam bahasa Indonesia disebut dengan sinonim atau nama lain. Tembung dasanama memiliki arti yang sama meskipun dalam bentuk/ lafaz berlainan. Dalam bahasa Indonesia, kita mengenal istilah ini sebagai sinonim, tetapi dalam bahasa Jawa, dasanama lebih dalam karena berkaitan erat dengan nilai sastra, estetika, dan kesopanan.
Karena bahasa Jawa memiliki ragam bahasa atau unggah-ungguh basa yang beraneka ragam maka dasanama diperlukan dalam pengelompokan kata-kata yang memiliki arti sama ini. Berbeda dengan bahasa Indonesia yang tidak memiliki banyak padanan kata yang bervariasi seperti dalam bahasa Jawa. Bahasa jawa memiliki ragam bahasa seperti bahasa ngoko, madya, krama, dan bahasa kedhaton, maka dari itu dalam bahasa jawa terdapat bahasa yang memiliki arti sama atau disebut dasanama.
Tegese Tembung Dasanama
Tegese tembung dasanama yaiku tembung kang duweni arti padha utawa meh padha, nanging wujude utawa ucapane beda-beda. “Dasa” berarti sepuluh, dan “nama” berarti nama atau sebutan. Meskipun disebut “dasa”, jumlah sinonimnya bisa lebih atau kurang dari sepuluh.
Dasanama ing bahasa Indonesia asring diarani sinonim utawa persamaan kata. Umpamane;"arga, giri, bukita, prabata, meru, wukir, himawan, redi, aldaka, hardi."
Sakabehe tembung-tembung ing ndhuwur iku tegese padha, yaiku; gunung.
Dasanama ugo bisa diarani tembung-tembung kang nunggal teges (padha utawa meh padha tegese). Gegandhengan ing basa Jawa ana warna basa kang manut unggah-ungguh ing bisa kaprinci dadi pirang-pirang warna, mula ana tembung sepuluh, luweh utawa kurang saka sepuluh nanging sing nunggal teges.
Wong kang nedya ngrepta tembang, kudu sugih kawruh Dasanama, supaya ora kacipuhan tibaning guru lagune siji-sijining tembang.
"Dasanama berasal dari kata dalam bahasa Jawa; dasa = sepuluh, dan nama. yang bila diartikan, yaitu sepuluh nama. Sepuluh menurut masyarakat jawa diartikan banyak, jadi dasanama memiliki arti banyak nama yang memiliki arti sama."
Contoh sederhananya: tembung "mati" dalam bahasa Jawa memiliki banyak padanan: pejah, séda, tilar donya, kapundhut, suwargi, lan patang nyawa. Masing-masing digunakan tergantung konteks, lawan bicara, dan tingkat kesopanan yang diinginkan.
Fungsi dan Tujuan Penggunaan Tembung Dasanama
1. Menjaga Kesantunan Bahasa
Bahasa Jawa memiliki tingkatan tutur: ngoko, madya, dan krama. Penggunaan tembung dasanama membantu penutur memilih kata yang sesuai agar tidak menyinggung atau terkesan kasar.
Contoh:
- “Mati” untuk hewan → pati
- “Mati” untuk manusia biasa → séda
- “Mati” untuk orang terhormat → kapundhut / suwargi
2. Memperkaya Sastra dan Puisi
Dalam tembang macapat, serat, dan geguritan, dasanama digunakan untuk mempertahankan irama, jumlah suku kata (guru wilangan), serta keindahan bunyi (guru lagu).
3. Memperhalus Makna
Beberapa kata dalam bahasa Jawa dapat terdengar kasar jika disampaikan secara langsung. Tembung dasanama digunakan untuk menyampaikan hal yang sama tapi dengan kesan lebih halus dan sopan.
Contoh Tembung Dasanama Lengkap
Berikut ini beberapa contoh tembung dasanama lengkap dalam bahasa Jawa yang sering digunakan dalam bahasa Jawa sehari-hari maupun sastra:
No | Dasanamane Tembung |
1 | Alas dasanamane, yaiku wana, setra, sabin |
2 | Anak dasanamane, yaiku atmaja, putra, siwi, sunu, suta, weka, yoga, tanaya |
3 | Angin dasanamane, yaiku bayu, bajra, maruta, pawana, prabancana, prahara, barat, samirana, sindhung riwut |
4 | Angkasa dasanamane, yaiku akasa, awiyat, dirgantara, wihaya |
5 | Ati dasanamane, yaiku driya, galih, manah, nala, kalbu, prana, tyas, wardaya |
6 | Awak dasanamane, yaiku angga, badan, deha, salira, sarira, raga, wanda |
7 | Bapak dasanamane, yaiku bapa, sudarma, sudarmi, rama, abi, yayah |
8 | Banyu dasanamane, yaiku her, jala, warih, we, ranu, sindu, tirta, toya |
9 | Baskara dasanamane, yaiku srengenge, arka, aruna, bagaspati, diwangkara, surya, prabangkara, prabakara, pradanggapati, andakara |
10 | Bodho dasanamane, yaiku blilu, dama, mudha, kumprung, koplo, jugul, pengung, punggung |
11 | Bumi dasanamane, yaiku bantala, basundara, basundari, bawana, buwana, buntala, kisma, mandhala, pratala, pratiwi, lemah |
12 | Buta dasanamane, yaiku asura, danuja, danawa, ditya, raseksa, yaksa, wil, kala, diyu, druwiksa, kelana |
13 | Dalan dasanamane, yaiku delanggung, embong, gili, lurung, marga, margi, margana, ratan, sopana |
14 | Dewa dasanamane, yaiku apsara, apsari, bethara, dewata, sura, hyang, jawata, widadara, jiwandana |
15 | Gajah dasanamane, yaiku asti, dwipangga, dwipa, dwirada, dwirapa, danti, dirada, esthi, liman |
16 | Gawe dasanamane, yaiku kardi, karti, kirta, kirti, kirtya, karya, yasa |
17 | Geni dasanamane, yaiku agni, api, apyu, brama, dahana, grama, pawaka |
18 | Getih dasanamane, yaiku ludira, rah, rudira, marus |
19 | Gunung dasanamane, yaiku aldaka, ancala, acala, arga, ardi, arditi, giri, himawan, meru, pamata, prabata, redi, wukir |
20 | Ibu dasanamane, yaiku biyang, biyung, indhung, puyengan, rena, umi, wibi, embok |
21 | Ireng dasanamane, yaiku cemeng, cemani, jlitheng, kresna, langking |
22 | Irung dasanamane, yaiku grana |
23 | Iwak dasanamane, yaiku matswa, mina, ulam |
24 | Jaran dasanamane, yaiku aswa, kapal, kuda, turangga, wajik |
25 | Jeneng dasanamane, yaiku asma, aran, jejuluk, tetenger, rum-rum, wewangi |
26 | Jeruk dasanamane, yaiku jeram |
27 | Kali dasanamane, yaiku lepen, narmada, nadi |
28 | Kaya dasanamane, yaiku kadi, kadya, lir, mimba, pendah, pindha |
29 | Kembang dasanamane, yaiku kusuma, sekar, puspita, puspa |
30 | Ketok dasanamane, yaiku katon, ketingal |
31 | Keris dasanamane, yaiku curiga, cudrik, katga, patrem |
32 | Kethek dasanamane, yaiku juris, kapi, kowe, palwaga, rewanda, wanara, wre |
33 | Kreta dasanamane, yaiku rata, ratangga, pedhati, wimawa, yana |
34 | Kraton dasanamane, yaiku dhatulaya, kedhaton, pura, puri |
35 | Kayu dasanamane, yaiku wit, taru |
36 | Kulon dasanamane, yaiku baruna, kulwan, pracima |
37 | Kuning dasanamane, yaiku jenar, kapuranta, pita |
38 | Lanang dasanamane, yaiku jaler, jalu, kakung, priya |
39 | Langit dasanamane, yaiku akasa, antariksa, awang-awang, bomantara, dirgantara, gegana, jumantara, tawang, widik-widik, wiyati, wyat |
40 | Lagi dasanamane, yaiku sawek,nembe |
41 | Laku dasanamane, yaiku payu, laris |
42 | Lara dasanamane, yaiku gerah, gering, mriyang, roga, sakit |
43 | Lintang dasanamane, yaiku daru, kartika, sasadara, sudama, taranggana, wintang |
44 | Macan dasanamane, yaiku sardhula,sima |
45 | Manak dasanamane, yaiku nglairake anak |
46 | Manuk dasanamane, yaiku kaga, kukila, paksi, peksi, wihaga, wihanggama |
47 | Mata dasanamane, yaiku eksi, mripat, netra, paningal, soca |
48 | Mati dasanamane, yaiku antaka, ngemasi, lalis, lampus, layon, lena, murud, palastra, seda, mancal donya |
49 | Mayit dasanamane, yaiku bangke, jisim, kunarpa, kuwanda, sawa, wangke |
50 | Misuwur dasanamane, yaiku kaloka, misuwur, kawentar, kongas, kombul, kasusra, pratita, prakasita, kaonang-onang |
51 | Omah dasanamane, yaiku graha, griya, panti, wisma, yasa |
52 | Padu dasanamane, yaiku crah, congkrah, padudon, sulaya |
53 | Pandhita dasanamane, yaiku ajar, dwija, dwijawara, maharsi, resi, wiku, wipra, yogiswara |
54 | Peni dasanamane, yaiku apik, becik, edi, endah |
55 | Perang dasanamane, yaiku jurit, laga, pupuh, rana, brantayuda, yuda |
56 | Pinter dasanamane, yaiku guna, lebda, limpat, wasis, widagda, widura, wignya |
57 | Ratu dasanamane, yaiku aji, buminata, bumipala, dhatu, katong, naradipa, narpati, narendra, nareswara, nata, raja, sri, sribupati |
58 | Rembulan dasanamane, yaiku badra, candra, sasadhara, sasangka, sasi, sitaresmi, sitengsu, wulan, soma |
59 | Sedhih dasanamane, yaiku dhuhkita, kingkin, rudatin, rudhita, sungkawa, susah, tikbra, turidha, wigena |
60 | Segara dasanamane, yaiku ernawa, jaladri, jalanidhi, samodra, tasik, udaya |
61 | Slamet dasanamane, yaiku basuki, raharja, rahayu, swasta, yuwana, widada |
62 | Srengenge dasanamane, yaiku arka, aruna, bagaspati, diwangkara, surya, prabangkara, prabakara pradanggapati, andakara pratanggakara, radhite, raditya, rawi, surya |
63 | Soma dasanamane, yaiku rembulan, Senen |
64 | Tiyang dasanamane, yaiku jalma, jana, manungsa, manus, manuswa, manungsa, nara, wong |
65 | Ula dasanamane, yaiku sarpa, sawer, naga, taksaka, wyala |
66 | Wadon dasanamane, yaiku dayinta, dyah, estri, juwita, gini, kusuma, retna, rini, wanita, wanodya, putri, setri |
67 | Wana dasanamane, yaiku alas, sabin |
68 | Wanadri dasanamane, yaiku alas gedhe |
69 | Wanakirun dasanamane, yaiku arane malaikat kang tunggu kubur |
70 | Wanara dasanamane, yaiku kethek, we, juris, kapi, kowe |
71 | Wanari dasanamane, yaiku kethek wadon |
72 | Wanantara dasanamane, yaiku alas gedhe |
73 | Wanda dasanamane, yaiku awak, perangane tembung |
67 | Wande dasanamane, yaiku warung |
68 | Wandawa dasanamane, yaiku sanak sedulur |
69 | Wasis dasanamane, yaiku pinter, lebda, widagda, limpat, widura, wignya, guna, limpat |
70 | Weruh dasanamane, yaiku anom, priksa, udani, upiksa, uninga, wihikan, wikan, wiruh, wruri, wrin, wuninga |
71 | Wicara dasanamane, yaiku catur, gunem, ucap, omong, uni |
72 | Wong dasanamane, yaiku jalma, jana, manungsa, manus, manuswa, manungsa, nara, tiyang |
73 | Wudhu dasanamane, yaiku ora payu, ora laku |
Tembung Dasanama dalam Sastra Jawa
Tembung dasanama sering ditemukan dalam karya klasik Jawa seperti Serat Wedhatama, Serat Kalatidha, dan tembang macapat. Penulis menggunakan variasi kata agar lebih indah didengar, sesuai aturan irama, dan tetap menyampaikan makna dengan sopan.
Contoh dalam tembang macapat Pangkur:
“Suwarga neng dunyo urip, lamis pancen manis roso, sanadyan kudu pejah...”
→ "pejah" di sini digunakan untuk menyamakan irama, padahal artinya sama dengan "mati".
Dasanama Jeneng Wayang
1. Janaka = Pamade, Arjuna, Premadi, Pamadya, Parta, Palguna, Margana, Endraputra, Endratanaya, Endrakusuma, Jlamprong, Kombang Ali-Ali, Gendreh Kemasan, Satriya Madukara, Prabu Kariti, Bambang Wijanarka, Cipta Hening, Begawan Mintaraga, Dananjaya.
2. Gathutkaca = Guritna, Tetuka, Rimbatmaja, Arimbiputra, Krincing Wesi, Purbaya, Bimasuta, Satriya Pringgondani.
3. Werkudara = Bima, Sena, Wijasena, Bratasena, Bilawa, Bayuputra, Bayu Aji, Harya Panenggak.
4. Puntadewa: Yudhistira, Wijakangka, Ajatasatru, Darmaputra, Darmakusuma, Darma Aji, Sami Aji, Guna Talikrama
5. Kresna = Prabu Dwarawati, Narayana, Padmanaba, Kesawa, Arimurti, Wisnumurti, Wasudewaputra, Wreswinira, Narasinga, Jalitheng, Sang Waskita.
6. Semar = Badranaya, Nayantaka, Ismaya, Sukma Sejati, Sukma Ekalaya, Boga Sampir, Dhudha Manang-munung, Mayajati.
7. Guru = Jagatnata, Girinata, Hyang Siwah, Hyang Jagat Pratingkah, Ciwa Mahadewa, Ciwa Guru.
8. Abimanyu = Ongkowijoyo, Sang Pangaribawa, Aribawana, Pengalasan, Satriya Tanjunganom, Satriya Plangkawati, Partatanaya.
9. Duryudana: Kurupati, Jaka Pitana, Gendarisuta, Destratmaja, Tri Panangsah, Gendaraputra, Kurendra Nata.
10. Baladewa = Baiararna, Kakrasana, Wasi Jaladara, Wasudewaputra, Prabu Mandura, Brahma Murti.
Pengajaran Tembung Dasanama di Sekolah
Di Jawa Tengah dan DIY, tembung dasanama diajarkan sejak bangku sekolah dasar hingga menengah melalui pelajaran muatan lokal bahasa Jawa. Tujuannya adalah melestarikan warisan bahasa serta memperkuat kecintaan generasi muda terhadap budayanya sendiri.
Siswa diajarkan mengenali perbedaan konteks penggunaan kata, kemampuan memilih sinonim yang sopan, serta menggunakannya dalam percakapan, menulis geguritan, dan pidato adat.
Di era digital dan globalisasi, penggunaan bahasa Jawa secara umum-termasuk tembung dasanama-mulai tergeser oleh bahasa Indonesia atau asing. Banyak anak muda yang lebih fasih berbahasa gaul daripada memahami perbedaan antara dhahar dan mangan.
Namun, komunitas sastra Jawa, guru bahasa Jawa, hingga kreator konten kini mulai menghidupkan kembali penggunaan tembung dasanama melalui:
- Konten edukatif di media sosial
- Podcast berbahasa Jawa
- Buku ajar bahasa Jawa modern
- Lomba geguritan digital
Tembung dasanama dalam bahasa Jawa adalah bukti kekayaan kosakata dan kedalaman budaya orang Jawa. Bukan hanya soal banyaknya sinonim, tapi juga tentang bagaimana bahasa digunakan dengan kesadaran rasa, sopan santun, dan seni. Dengan memahami dan mengajarkan tembung dasanama, kita tidak hanya belajar bahasa, tetapi juga menyelami filosofi hidup orang Jawa: ngomong nganggo roso (berbicara dengan rasa).
Baca juga:
Parikan Jowo (Ciri-Ciri dan Contoh Parikan Jowo Nasehat, Sindiran, dll)
Cangkriman: Tegese, Tuladha, lan Wujude (Pengertian, Contoh, dan Jenisnya)
Pepatah Jawa Paribasan, Bebasan, dan Saloka beserta Pengertian, Contoh, dan Artinya
Demikian ulasan tentang "Tembung Dasanama dalam Bahasa Jawa Secara Lengkap" yang dapat kami sajikan. Baca juga artikel seni budaya Jawa menarik lainnya hanya di situs SeniBudayaku.com.