Tembung Camboran: Pengertian, Jenis, dan Contohnya

Bahasa Jawa memiliki struktur kosakata yang sangat kaya dan variatif. Salah satu bentuk pembentukan kata yang sering dijumpai dalam percakapan sehari-hari maupun dalam teks sastra adalah tembung camboran. Secara harfiah, “camboran” berarti campuran, dan dalam tata bahasa, tembung camboran merujuk pada gabungan dua kata atau lebih yang membentuk makna baru.

Dalam artikel ini, kita akan membahas secara lengkap mulai dari pengertian tembung camboran, jenis-jenisnya seperti tembung camboran tugel, wutuh, tunggal dan tembung camboran wudar, hingga berbagai contoh tembung camboran dalam kalimat. Semua disajikan secara edukatif agar mudah ditemukan dan dipahami siapa pun yang mencari penjelasan tentang topik ini.

Tembung-camboran

Tembung Camboran Yaiku Apa?

Tembung camboran yaiku tembung (kata) anyar sing asalé saka gabungan loro (dua) utawa luwih tembung liya sing ngasilaké makna anyar. Dalam bahasa Indonesia, kita menyebutnya sebagai kata majemuk atau komposit, namun dalam konteks Jawa, campuran ini tidak selalu mengikuti kaidah leksikal biasa.

Tembung camboran dapat berasal dari kata benda + kata benda, kata kerja + kata benda, bahkan kata sifat + kata kerja. Proses penggabungan ini menciptakan makna yang lebih luas atau kadang memiliki arti baru yang tidak bisa ditebak hanya dari makna literal tiap katanya.

Fungsi Tembung Camboran dalam Bahasa Jawa

Tembung camboran sering digunakan karena:

  • Efisien dalam komunikasi
  • Menambah kekayaan bahasa
  • Memunculkan istilah khas lokal yang tidak bisa diterjemahkan langsung
  • Sering digunakan dalam tembang, geguritan, dan percakapan harian

Tembung camboran bahasa jawa terdapat beberapa jenis. Menurut bentuknya tembung camboran dibagi menjadi dua jenis, yaitu tembung camboran tugel dan camboran wutuh. Sedangkan menurut tujuan atau artinya juga dibagi menjadi dua, yaitu tembung camboran tunggal dan camboran wudhar. Jadi, macam-macam tembung camboran itu terdiri dari 4 macam. Lebih jelasnya silahkan simak ulasan berikut ini.

Macam-Macam Tembung Camboran

Tembung camboran dalam bahasa Jawa terbagi menjadi empat jenis, antara lain:

  1. Tembung Camboran Wutuh
  2. Tembung Camboran Tugel
  3. Tembung Camboran Tunggal
  4. Tembung Camboran Wudar

1. Tembung Camboran Wutuh

Camboran wutuh yaiku tembung kang dumadi saka tembung loro sing dirangkep dadi siji nanging ora nganggo ngurangi jumlah wandane, tetembungane isih wutuh. (terjemahanCamboran wutuh yaitu kata atau istilah Jawa yang terbentuk dari dua kata yang digabung menjadi satu dan tidak mengurangi jumlah suku katanya, kata-katanya masih utuh).

Wujude tembung camboran wutuh bisa dadi;

a. Rerangkep determinatif (hukum DM:IND)
Tuladha: meja tulis, pitik walik, lemari kaca, kembang kanthil, buku gambar, omah gedhong, ketan ireng, sapi powan.

b. Baliswara (rerangken MD) katrangan utawa kaanane manggon ing sangarepe sing diterangake.
Tuladha: Pancasila, panduputra, dasa dharma, dwi warna trisatya, kusuma bangsa, mahasiswa, perdana menteri.

c. Tembung saroja: tembung loro sing meh padha tegese dirangkep dadi siji.
Tuladha: andhap asor, japa mantra, sayuk rukun, papa cintraka, lara lapa, duga prayoga, sanak kandang, tandang grayon.

d. Yogyaswara: tembung loro sing ngarep swara “a” lan sing mburi aware "i" nduweni teges lanang wadon.
Tuladha: Dewa-dewi, Widara-widari, pemudha-pemudhi, yaksa-yaksi, siswa-siswi, raseksa-raseksi, mahasiswa-mahasiswi, kedhana-kedhini.

f. Tembung kosok balen: (antonim; Ind)
Tuladha: gedhe cilik, amba ciut, lanang wadon, dawa cendhak, enom tuwa, adoh cedhak, mangkat mulih, bapak ibu.

j. Tembung nunggal (misah): tembung loro sing beda tegese nanging kerep kasebut bareng lan sesambungan raket.
Tuladha: brambang bawang,cabe puyang,  mrica pala, meja kursi, salam laos, klasa bantal, kencur kemukus, lombok uyah.

Contoh tembung camboran wutuh:

  • Anjaniputra = anoman
  • bala pecah = barang gampang pecah
  • bapa biyung = wong sing ngukir jiwa raga
  • buntu urang = rambut ing githok
  • gantung kepuh = ora tau ganti sandhangan
  • gantung siwur = keturunan kang kaping pitu
  • gotong mayit = anak telu wadon kabeh
  • gilir kacang = anak akeh giliran lanang wadon
  • Imogiri = araning panggonan (desa) ing Bantul
  • jaran kepang = wewangunan kaya jaran digawe saka kepang
  • juru kunci = tukang ngrumat, papan kramat, sareyan
  • kacamata = tesmak, piranti kanggo ndeleng
  • kadhal menek = araning gelung (pungkasaning gurung)
  • kala menjing = jendholan ing gulu tumrap wong lanang
  • Karangmalang = arane desa
  • maratuwa = wong tuwane bojo
  • nagasari = araning panganan
  • parang rusak = araning bathik
  • randha royal = araning panganan
  • semar mendem = araning panganan
  • tutup keyong = perangan omah kampung
  • udan riris = corak bathik
  • Wanasaba = araning kutha

2. Tembung Camboran Tugel

Camboran Tugel yaiku tembung sing dumadi saka tembung loro sing dirangkep dadi siji kanthi ngurangi cacahing wanda.(terjemahanCamboran tugel yaitu kata atau istilah Jawa yang terbentuk dari dua kata yang digabung menjadi satu dengan mengurangi jumlah suku katanya).

Wujude camboran tugel bisa dadi:

a. Tembung garba (sandhi garban):
Tuladha:
1. prapta + ing = prapteng
2. nara + pati = narpati
3. iya + iku = yeku
4. parama + iswara = prameswari
5. sure + ing = sureng

b. Tembung sing dikerata (keretabasa = jarwa dhosok)
Tuladha:
1. balung + kulit = lunglit
2. du + bang = dubang
3. gede + bagus = dhegus
4. gawe + kadang = wedang

c. Akronim (singkatan)
Tuladha:
1. sekdes = sekretaris desa
2. pemkot = pemerintah kota
3. pilpres = pilihan presidhen
4. sospol = sosial politik
5. kabag = kepala bagian

Contoh tembung camboran tugel:

  • bangjo = abang ijo
  • kosik = mengko dhisik
  • bulik = ibu cilik
  • lunglit = balung kulit
  • dhelik = gedhe cilik
  • pakdhe = bapak gedhe
  • dhegus = gedhe bagus
  • pakpuh = bapak sepuh
  • dubang = idu abang
  • perko = emper toko
  • kakkong = tungkak bokong
  • tingwe = nglinting dhewe
  • kongel = bokong cengel
  • thukmis = bathuk klimis

3. Tembung Camboran Tunggal

Camboran tunggal yaiku tembung kang dumadi saka tembung loro sing dirangkep dadi siji, nanging tembung siji lan sijine wis ora kena dipisah-pisah maneh mergo wis nduweni teges anyar.(terjemahan Camboran tunggal yaitu kata atau istilah Jawa yang terbentuk dari dua kata yang digabung menjadi satu, tetapi antara satu kata dengan kata lainnya tidak bisa dipisah-pisah lagi karena sudah memiliki arti baru).

Contoh tembung camboran tunggal:

"balung" kuwi perangane awak sing atos dhewe
"kuwuk" kuwi kucing alasan ora ana sing duweni
“balung kuwuk” jenenge ceriping tela pohung diiris tipis terus digoreng garing nganti kemripik.

  • Rondho royal
  • Jaka nantang
  • Uler kaget
  • Sogok upil
  • Endhas borok
  • Jaka belek
  • Ganda rukem
  • Naga sari
  • Semar mendem
  • Dara muluk

4. Tembung Camboran Wudar

Camboran wudar yaiku tembung kang dumadi saka tembung loro sing dirangkep dadi siji, nanging tembung siji lan sijine isih nduwe teges dhewe-dhewe.(terjemahanCamboran wudar yaitu kata atau istilah Jawa yang terbentuk dari dua kata yang digabung menjadi satu, tetapi antara satu kata dengan kata lainnya masih memiliki arti sendiri).

Contoh tembung camboran wudar:

  • Pelem golek
  • Wayang kulit
  • Meja tulis
  • Piring beling
  • rumah sakit
  • buku gambar
  • gunung gamping
  • honda bebek
  • pasar malem
  • gemah ripah

Tembung Yogyaswara

Yogya=becik, yogyaswara tegese swara sing becik, Tembung yogyaswara yaiku tembung loro sing dirangkep dadi siji sing meh padha pangucapane (sing ngarep tiba swara "a" sing buri tiba swara "i"), mung beda wanda pungkasan, duwe teges lanang wadon.
Tuladha tembung yogyaswara yaiku;

  • apsara-apsari
  • pemudha-pemudhi
  • bathara-bathari
  • putra-putri
  • dewa-dewi
  • raseksa-raseksi
  • gandarwa-gandarwi
  • widadara-widadari
  • kedhana-kedhini
  • yaksa-yaksi 

Tembung Camboran dalam Konteks Budaya Jawa

Tembung camboran banyak digunakan dalam:

  • Ungkapan peribahasa Jawa: Contoh: "Wong tuwa iku kudu dadi tuladan." (Orang tua harus menjadi teladan.)
  • Tembang Jawa dan puisi: Untuk menjaga irama dan makna yang dalam
  • Percakapan antar generasi: Kata-kata ini memudahkan komunikasi yang khas dan lokal

Tembung Camboran di Sekolah

Materi tembung camboran diajarkan sejak SD dan SMP dalam pelajaran Bahasa Jawa, biasanya bersamaan dengan materi tembung andhahan, tembung entar, dan tembung lingga. Guru biasanya meminta siswa mengidentifikasi, membuat kalimat, dan membedakan antara camboran tugel dan camboran wutuh.

Pentingnya Memahami Tembung Camboran

Dengan memahami tembung camboran:

  • Kita dapat memperkaya kosakata bahasa Jawa
  • Lebih mudah memahami teks klasik Jawa seperti tembang macapat atau geguritan
  • Menjaga kelestarian bahasa dan budaya lokal
  • Menjadi bekal dalam komunikasi yang sopan, khas, dan kontekstual di lingkungan Jawa

Tembung camboran adalah salah satu bentuk kekayaan morfologi dalam bahasa Jawa yang menunjukkan fleksibilitas dan keindahan berbahasa. Dengan dua jenis utama-camboran tugel dan camboran wutuh-penutur bahasa Jawa bisa menyampaikan banyak makna secara lebih padat, kontekstual, dan ekspresif.

Pelestarian dan pemahaman tentang tembung camboran sangat penting, bukan hanya untuk kebutuhan akademis, tetapi juga untuk menjaga keutuhan budaya dan jati diri Jawa di tengah derasnya globalisasi.

Baca juga:
Tembung Dasanama dalam Bahasa Jawa Secara Lengkap
Pepatah Jawa Paribasan, Bebasan, dan Saloka beserta Pengertian, Contoh, dan Artinya
Cangkriman: Tegese, Tuladha, lan Wujude (Pengertian, Contoh, dan Jenisnya)
Parikan Jowo (Ciri-Ciri dan Contoh Parikan Jowo Nasehat, Sindiran, dll)

Demikian ulasan tentang "Tembung Camboran: Pengertian, Jenis, dan Contohnya" yang dapat kami sampaikan. Baca juga artikel seni budaya Jawa menarik lainnya hanya di situs SeniBudayaku.com.